Zatrzymanie przez Policję należy do najbardziej dolegliwych środków przymusu w postępowaniu karnym. Art. 244 k.p.k. określa, kiedy funkcjonariusze mogą pozbawić kogoś wolności jeszcze przed postawieniem zarzutów. Dla osoby zatrzymanej, jej rodziny, ale również dla pokrzywdzonego kluczowe jest zrozumienie, jakie są granice uprawnień Policji, jakie prawa przysługują zatrzymanemu i kiedy otwiera się droga do odszkodowania za niesłuszne zatrzymanie.
Z perspektywy praktyki obrońców i pełnomocników karnistasprawykarne.pl art. 244 k.p.k. to przepis, który pojawia się zarówno na etapie pierwszej interwencji, jak i później, przy zażaleniu na zatrzymanie oraz przy dochodzeniu roszczeń z tytułu niewątpliwie niesłusznego zatrzymania.
Czym jest zatrzymanie procesowe z art. 244 k.p.k.?
Zatrzymanie z art. 244 k.p.k. to tzw. zatrzymanie policyjne. Chodzi o sytuację, w której Policja samodzielnie, bez wcześniejszego zarządzenia prokuratora pozbawia wolności osobę podejrzaną, czyli taką, którą w oparciu o konkretne dane wiąże z podejrzeniem popełnienia przestępstwa. Nie mamy tu jeszcze statusu podejrzanego w rozumieniu formalnym (postanowienia o przedstawieniu zarzutów), ale pojawia się realne, procesowo istotne podejrzenie.
Zatrzymanie ma charakter krótkotrwały. Co do zasady, w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania osoba musi zostać zwolniona albo przekazana do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Sąd ma kolejne 24 godziny na podjęcie decyzji. Jeśli te terminy nie zostaną dotrzymane, zatrzymany powinien zostać niezwłocznie zwolniony.
Przesłanki zatrzymania osoby podejrzanej
Art. 244 k.p.k. wymaga przede wszystkim istnienia uzasadnionego przypuszczenia, że dana osoba popełniła przestępstwo. Orzecznictwo podkreśla, że jest to pojęcie szersze niż uzasadnione podejrzenie. Wystarczy, że istnieją dane, które przekonałyby obiektywnego obserwatora, iż dana osoba mogła popełnić czyn zabroniony, nawet jeśli materiał dowodowy nie pozwala jeszcze na przedstawienie zarzutów.
Samo przypuszczenie nie wystarczy. Musi mu towarzyszyć jedna z ustawowych przesłanek, takich jak realna obawa ucieczki lub ukrycia się, obawa zatarcia śladów przestępstwa, niemożność ustalenia tożsamości albo potrzeba prowadzenia postępowania w trybie przyspieszonym. Szczególnie istotną kategorią są sprawy dotyczące przemocy domowej. Ustawodawca przewidział tu zarówno uprawnienie, jak i obowiązek zatrzymania, jeśli istnieje obawa ponownego popełnienia przestępstwa z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej.
W praktyce oznacza to, że samo ogólne przekonanie funkcjonariuszy, iż ktoś może mieć coś wspólnego z przestępstwem, nie wystarczy. Konieczne są konkretne okoliczności, które uzasadniają zastosowanie najdalej idącego środka przymusu procesowego.
Zatrzymanie a inne formy pozbawienia wolności
Zatrzymanie z art. 244 k.p.k. należy odróżnić od ujęcia obywatelskiego z art. 243 k.p.k. oraz tymczasowego aresztowania, które może zastosować wyłącznie sąd. Ujęcie obywatelskie ma charakter incydentalny i służy przekazaniu sprawcy Policji. Tymczasowe aresztowanie jest natomiast środkiem zapobiegawczym stosowanym po zebraniu materiału dowodowego pozwalającego na stwierdzenie dużego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa.
Zatrzymanie procesowe jest więc „mostem” między pierwszą interwencją Policji a dalszymi środkami zapobiegawczymi. Mimo że trwa krótko, może mieć ogromne konsekwencje dla sytuacji procesowej i życiowej zatrzymanego.
Prawa osoby zatrzymanej na podstawie art. 244 k.p.k.
Osoba zatrzymana nie traci swoich praw. Organy ścigania mają obowiązek niezwłocznie poinformować ją o przyczynach zatrzymania oraz o przysługujących uprawnieniach, w tym o prawie do skorzystania z pomocy adwokata, do złożenia lub odmowy złożenia oświadczeń, do otrzymania odpisu protokołu zatrzymania oraz do niezbędnej pomocy medycznej.
Zatrzymany ma także prawo do kontaktu z osobą najbliższą, pracodawcą lub inną wskazaną osobą, a w razie potrzeby do pomocy tłumacza. Informacja o zatrzymaniu, na żądanie zatrzymanego, powinna zostać przekazana wskazanej osobie lub instytucji.
W praktyce jednym z najważniejszych praw jest możliwość niezwłocznego kontaktu z adwokatem. Profesjonalny obrońca nie tylko pomaga ocenić sytuację procesową, ale również dba o to, aby zatrzymany faktycznie mógł skorzystać z przysługujących mu gwarancji, a czynności Policji były dokumentowane w sposób rzetelny.
Zażalenie na zatrzymanie i odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie
Każda osoba zatrzymana ma prawo wnieść zażalenie do sądu na zatrzymanie, domagając się zbadania jego zasadności, legalności i prawidłowości. Sąd rejonowy właściwy ze względu na miejsce zatrzymania lub prowadzenia postępowania ma obowiązek niezwłocznie rozpoznać takie zażalenie.
Jeżeli zatrzymanie okaże się niewątpliwie niesłuszne, art. 552 k.p.k. przewiduje możliwość dochodzenia od Skarbu Państwa odszkodowania i zadośćuczynienia. W orzecznictwie przyjmuje się, że niewątpliwie niesłuszne jest zarówno zatrzymanie dokonane z naruszeniem przepisów o zatrzymaniu, jak i zatrzymanie, które ex post w świetle całokształtu materiału dowodowego okazuje się pozbawione podstaw.
W praktyce postępowanie o odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie jest postępowaniem odrębnym, wymagającym solidnego przygotowania materiału dowodowego i przekonującej argumentacji, dlatego rola adwokata procesowego ma tu zasadnicze znaczenie.
Przykładowe wyroki dotyczące zatrzymania z art. 244 k.p.k.
Interesującą perspektywę na stosowanie art. 244 k.p.k. daje wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 3 marca 2016 r., II AKa 35/16. Sprawa dotyczyła wniosku o zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie. Sąd wskazał, że zatrzymanie osoby podejrzanej jest dopuszczalne, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie popełnienia przez nią przestępstwa, rozumiane szerzej niż uzasadnione podejrzenie, oraz gdy zachodzi jedna z ustawowych przesłanek, takich jak realna obawa ucieczki czy ukrycia się. W realiach sprawy, gdzie zatrzymany był agresywny, groził bliskim i posiadał przy sobie broń palną, sąd uznał, że zatrzymanie było w pełni zasadne i nie doszło do naruszenia standardów ochrony wolności osobistej, a roszczenie o zadośćuczynienie nie zasługiwało na uwzględnienie.
Drugim ważnym przykładem jest wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 26 marca 2009 r., II AKa 1/09, w którym sąd analizował pojęcie niewątpliwie niesłusznego zatrzymania na tle roszczeń z art. 552 k.p.k. W orzeczeniu podkreślono, że za niewątpliwie niesłuszne można uznać także takie zatrzymanie, które okazało się wynikiem pomyłki, ujawnionej dopiero w późniejszym etapie postępowania. Co istotne, przy ocenie, czy zatrzymanie było niewątpliwie niesłuszne, sąd bierze pod uwagę cały materiał dowodowy, jaki posiada w chwili orzekania, a nie tylko informacje, jakimi dysponował organ zatrzymujący w momencie interwencji.
Oba wyroki dobrze pokazują, że sądy bardzo szczegółowo badają zarówno przesłanki zatrzymania, jak i późniejszą ocenę jego „niewątpliwej niesłuszności”. Dla praktyki obrońcy czy pełnomocnika oznacza to konieczność precyzyjnego rekonstruowania okoliczności zatrzymania, a nie tylko powoływania się na ogólne hasła naruszenia wolności osobistej.
Rola adwokata karnisty przy zatrzymaniu
Dla osoby zatrzymanej pierwsze godziny po pozbawieniu wolności są kluczowe. Od sposobu, w jaki zostanie przeprowadzona pierwsza rozmowa z Policją, czy od tego, jak szybko do sprawy włączy się adwokat, może zależeć zarówno dalszy bieg postępowania, jak i ewentualna odpowiedzialność karna.
Profesjonalny obrońca pomaga ocenić, czy zatrzymanie spełniało ustawowe przesłanki z art. 244 k.p.k., czy warto złożyć zażalenie na zatrzymanie, a także czy istnieją podstawy do wystąpienia z roszczeniem o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie. Dla pokrzywdzonych istotne jest z kolei to, aby zatrzymanie było skutecznym narzędziem ochrony ich bezpieczeństwa, a nie jedynie formalnością w akcie oskarżenia.
Jeżeli Ty lub bliska Ci osoba została zatrzymana przez Policję, warto jak najszybciej skonsultować się z adwokatem specjalizującym się w sprawach karnych. Na portalu karnistasprawykarne.pl omawiamy praktyczne aspekty stosowania art. 244 k.p.k., a w ramach bieżącej obsługi pomagamy bronić praw zatrzymanych oraz dochodzić roszczeń za niesłuszne zatrzymanie.